Een aantal jaar geleden schreef ik dit artikel voor het Nederlandse tijdschrift Compliance. Deze versie is geupdate, verkort en vertaald.
Inmiddels is het voor steeds meer bedrijven duidelijk dat zij een verantwoordelijkheid hebben voor mensenrechten. Als onderdeel van sustainability, ESG, social compliance, ethiek en verantwoord ondernemen. Inmiddels zijn de normen vastgelegd in de CSDDD en nog enkele andere EU wetten. De verwachtingen ten aanzien van bedrijven nemen alleen maar toe, zelfs als het politieke klimaat anders is, zijn de risico’s zo groot dat investeerders, NGOs, klanten en werknemers erom zullen blijven vragen. Dit artikel maakt duidelijk waarom het nog steeds belangrijk is mensenrechten actief na te leven, en geeft een tiental praktische tips, waar bedrijven mee aan de slag kunnen gaan.
Bedrijven hebben met mensenrechten te maken
Zoals Speciaal Gezant van de VN, Professor John Ruggie, in 2008 vaststelde, kunnen bedrijven impact hebben op vrijwel alle mensenrechten, die in Internationale Verdragen zijn vastgelegd.
Sommigen daarvan staan bij bedrijven al op het netvlies, hoewel ze niet zozeer als mensenrecht worden gezien. Zo is er het recht op veilige en hygiënische arbeidsomstandigheden, of het recht op rustpauzes en vrije tijd of het verbod op het tewerkstellen van kinderen beneden een bepaalde leeftijd en het recht op onderwijs. Te denken valt bovendien aan het recht op een ‘rechtvaardige en gunstige beloning, welke hem en zijn gezin een menswaardig bestaan verzekert’, nu ook wel bekend als een ‘leefbaar loon’. Maar ook bijvoorbeeld een bedrijf dat land koopt of gebruikt, waarover een conflict bestaat met de lokale gemeenschap, kan hierdoor bijdragen aan het conflict en met het recht op (land) eigendom te maken krijgen. Een bedrijf dat de omgeving vervuilt, kan inbreuk maken op het recht op een gezond leefmilieu. Zo zijn er tientallen rechten waar een bedrijf mee te maken kan hebben. Welke mensenrechten? Dat verschilt per bedrijf en sector.
Een race naar de top?
Benchmarks zoals de Corporate Human Rights Benchmark (CHRB) laten zien dat de prestaties van bedrijven op dit gebied nog achterblijven. Hoewel de meeste grote bedrijven inmiddels beleid hebben, wordt dit vaak onvoldoende omgezet in actie. Uit de laatste metingen blijkt dat slechts 16% van de bedrijven risico’s in hun toeleveringsketen actief aanpakt. Dit onderstreept de noodzaak van concrete stappen om naleving van mensenrechten structureel te verbeteren.
Mensenrechten komen pas echt hoog op de agenda wanneer bedrijven in opspraak raken door negatieve publiciteit. Toch is het effectiever om problemen te voorkomen door een structureel due diligence-proces te implementeren.
Verwachtingen nemen toe
Ondanks de huidige politieke ontwikkelingen (2025), zullen de verwachtingen van bedrijven om actief mensenrechten te respecteren toenemen. Ik noem er hieronder een paar.
Verwachtingen van investeerders Mensenrechtenschendingen kunnen niet alleen de reputatie van een bedrijf schaden of als een niet-financieel risico gezien worden; de consequenties van onvoldoende ‘due diligence’ op mensenrechten kunnen een materieel risico vormen, doordat ze bijvoorbeeld de bedrijfsrelaties schaden, de financiële resultaten schaden of de doelstellingen voor duurzame waarde-creatie in gevaar brengen. Daarom krijgen de mensenrechten steeds meer aandacht, zeker van lange-termijn investeerders. Volgens de Sustainable Finance Disclosure Regulation (SFDR 2023) moeten financiële instellingen laten zien hoe ze sustainability informatie (inclusief mensenrechten) meenemen in hun investeringsbeslissingen.
Juridisering
Schreef ik in 2017 al over de trend van juridisering, inmiddels zijn er tal van wetten aangenomen op Europees niveau, die due diligence door bedrijven voor mensenrechten verplicht maken (EU Conflict Minerals Regulation, EU Taxonomie Regulation, EU Deforestation Regulation, EU Battery Regulation, Corporate Sustainability Reporting Directive, EU Forced labour Regulation). Hoewel de weerstand groot is en de juridische verplichtingen wellicht weer afgezwakt worden, verwacht ik toch dat er zeker verplichtingen blijven bestaan.
Daarom is het nog steeds urgent dat bedrijven hierop anticiperen. Wat zijn de verwachtingen? Nog steeds zijn de UN-richtlijnen voor business and human rights en de OESO–richtlijnen, die deze weer geïncorporeerd hebben de basis, ook voor de bestaande wetgeving. Deze vormen een inspanningsverplichting voor bedrijven wat veel onduidelijkheid creëert voor juristen, maar in de praktijk nog steeds heel werkzaam is.
Daarom volgen hieronder een aantal praktische tips die voor alle bovengenoemde ontwikkelingen van belang is. Ze zijn gebaseerd op genoemde wetgeving en richtlijnen. Ieder bedrijf zou hier in ieder geval mee moeten beginnen.
Beter voorkomen dan genezen!
1. Verdiep je in de verwachtingen
De UN Guiding Principles for business en human rights of de speciaal voor bedrijven ontwikkelde gids Doing Business with respect for human rights zijn eigenlijk verplichte kost om te lezen, net als de OECD guidance for responsible business, omdat ze helpen de wetgeving beter te begrijpen. Bij Human Rights@Work of andere organisaties zijn ook diverse experts die hierover meer kunnen uitleggen. Deze richtlijnen bieden een proces om te voldoen aan andere codes en regelgeving en bieden hiermee een goede basis.
2. Stel vast wat de belangrijkste risico’s zijn
Let wel, het gaat hier niet zozeer om de risico’s voor het bedrijf, maar de risico’s voor de mensen wiens rechten mogelijk worden geschonden bij het maken van een product of het leveren van een dienst. Dit vergt soms een andere manier van kijken. Voor grote internationale bedrijven kan het een uitdaging zijn al deze risico’s te kennen, omdat sommige bedrijven in meer dan honderd landen werken en tienduizenden leveranciers en onder-leveranciers hebben. Een bedrijf wordt geacht te weten welke risico’s er zijn in zijn belangrijkste ketens. Alleen het in kaart brengen van risico’s bij de eerste toeleverancier is onvoldoende. Het kan tijd en geld kosten om dit vast te stellen, maar biedt wel de basis voor enige geloofwaardige statement rondom het respect voor mensenrechten. Hierbij mogen best prioriteiten worden gesteld. Niet alles hoeft direct. Sommige risico’s zijn echter wel heel groot, en de kosten die gepaard gaan met het vaststellen hiervan, vallen hierbij in het niet.
3. Ga in gesprek met interne stake holders
Voor veel bedrijven is het gesprek met interne stakeholders een onderdeel van het risicomanagement. Zij vragen interne stakeholders welke risico’s zij zien. Ook voor mensenrechtenrisico’s is dat belangrijk, alleen de stakeholders kunnen verschillen. Voor de eigen internationale operaties, is het belangrijk met de lokale werknemers te praten en niet alleen met het management. Juist van kwetsbare groepen binnen het bedrijf (vrouwen, migranten, minderheden, mensen met losse contracten) is het belangrijk te horen of hun rechten wel worden gerespecteerd. Enige kennis bij de stakeholders is wel nodig om risico’s te kunnen vaststellen. Organiseer daarom interne trainingen.
4. Ga in gesprek met externe stakeholders
Juist externe stakeholders zijn een goede bron van informatie. Zij zien dingen die soms niet worden gezien binnen het bedrijf. Denk aan klanten, leveranciers, maar juist ook aan de overheid, wetenschappers en maatschappelijke organisaties. Lokale vakbonden zijn ook belangrijke externe stakeholders. Waar een gesprek niet mogelijk is, verdiep je dan tenminste in wat de stakeholders mogelijk verwachten.
5. Ga in gesprek met mensen wiens rechten mogelijk in het geding zijn
Specifiek van mensenrechten is dat het gaat om mensen met rechten. Zij weten het beste en het meeste over de naleving ervan. Dit kan een uitdaging zijn, maar maatschappelijke organisaties kunnen hiervoor belangrijke partners zijn.
6. Vorm een intern multidisciplinair team
De naleving van mensenrechten is niet de verantwoordelijkheid van een enkele afdeling. Niet van compliance, niet van human resources, niet van inkoop, niet van sustainability, of van corporate governance, of van productontwikkeling, maar van allemaal. De verantwoordelijkheid zou op boardniveau moeten liggen, maar voor de uitvoering zijn alle afdelingen nodig, mogelijk gecoördineerd door een expert. Ook de operationele divisies, vooral in risicolanden zelf moeten nauw aangehaakt zijn.
7. Betrek externe expertise Mensenrechten is niet een kwestie van compliance
Het gaat ver daarbuiten. Het gaat om geloofwaardigheid en vertrouwen. Geloven interne en externe stakeholders in de aanpak? De kennis en ervaring met deze aanpak is vaak niet in het bedrijf aanwezig. Nog maar enkele bedrijven kunnen hiervoor echt een functie creëren. Het is belangrijk om de juiste expertise in te huren, die zorgt voor een geloofwaardige aanpak.
8. Maak een analyse van de verantwoordelijkheid van het bedrijf
Zijn er mensenrechtenschendingen die het bedrijf zelf veroorzaakt (bv. een werkneemster wordt ontslagen omdat ze zwanger is), waar het bedrijf aan bijdraagt (bv. door de gewenste snelle levertijd laat een leverancier mensen in slavernijachtige omstandigheden werken), of is het bedrijf eraan gelinkt via de producten van zijn relatie (het drinkwater van de lokale gemeenschap wordt vervuild met chemische afvalstoffen van een leverancier, vrijgekomen bij de productie).
9. Stel de juiste prioriteiten
Niemand verwacht dat een bedrijf alles tegelijk aanpakt. Prioriteiten stellen (bijvoorbeeld de grootste risico’s aanpakken) is volstrekt legitiem. Wel zijn er duidelijke verwachtingen hoe bedrijven prioriteiten zouden moeten stellen en is enige transparantie daarover belangrijk. De ernstige issues, waar ze de grootste invloed op hebben eerst, maar ook prioriteit geven aan het vergroten van invloed waar het ernstige issues betreft.
10. Communiceer helder over het proces en de keuzes
Sommige bedrijven vinden dat ze pas kunnen communiceren als alles op orde is. Dan communiceer je meestal niet over mensenrechten, want daarvan weet je vaak niet zeker of alles op orde is. Het Besluit niet-financiële informatie vraagt hier ook al om, ook nu de Corporate Sustainability Reporting Directive nog niet in nationale wetgeving is omgezet. Wanneer een bedrijf een goed due diligence proces op mensenrechten heeft, is het belangrijk de hoofdlijnen te communiceren. Welke ernstige risico’s ziet het bedrijf en hoe gaat het die aanpakken. Naar welke stakeholders communiceer je en hoe.
Mensenrechten staan steeds hoger op de agenda. De verwachtingen ten aanzien van bedrijven nemen toe, vooral van de overheid en maatschappelijke organisaties, maar ook steeds meer van klanten en van investeerders. Deze verwachtingen worden vaker in wetgeving omgezet, daarom is het belangrijk met de implementatie aan de slag te gaan. Bovenstaande tips helpen bedrijven veel problemen te voorkomen, en geven een goede start om een adequaat mechanisme te ontwikkelen dat problemen adresseert voordat ze acuut worden.
